کل و بز در کل ایران پراکنده است

سمیه سهرابی

پناهگاه حیات وحش عباس آباد نائین در استان اصفهان 320 هزار هکتار وسعت دارد و از تنوع گونه ای خوبی برخوردار است؛ به طوری که در این منطقه جمعیت قابل قبولی از قوچ و میش ها، ‌کل و بز، ‌جبیر،‌ آهو و خرگوش وجود دارد. پلنگ،‌ گربه شنی،‌ سیاه‌گوش، یوزپلنگ و البته کل و بز از جمله گربه سانان موجود در این منطقه هستند که در کنار انواع دیگری از پستانداران و بسیاری از گونه های پرندگان زندگی می کنند؛ عباس آباد را بیشتر با یوزپلنگ می شناسیم؛ اما در این منطقه گونه های شاخص دیگری نیز وجود دارد که کل وبز یکی از آنهاست. گونه ای که از نظر پراکنش جهانی کل های وحشی در طبیعت در بخش‌های وسیعی از آسیا و بخش‌هایی از اروپا و نواحی محدودی از آفریقا زیست می کند.

کل و بزهای وحشی که به بز کوهی نیز معروف هستند، از اجداد بزهای اهلی بوده ولی جثه بزرگ‌تری دارند . نرها که کل ، پازن ، تکه و چپش نیز نامیده می شوند، معمولا شاخ‌های بلند و شمشیری مانند داشته که ممکن است طول آنها به 150 سانتی متر هم برسد .روی شاخ‌های پازن گره های متعددی وجود دارد که هر گره مشخص‌کننده یک سال از عمر جانور است. وزن نرها گاهی تا 120 کیلوگرم هم می رسد. نرها جثه ای بسیار بزرگ‌تر از ماده‌ها دارند.شاخ ماده ها نیز کوتاه و باریک و معمولا زیر 25 سانتی متر است.رنگ عمومی بدن در کل های جوان و بزها قهوه ای مایل به خاکستری ولی در کل های مسن بخصوص در فصل زمستان نخودی رنگ است. موها زبر و کوتاهی دارند. کل های بالغ ریش بلند و سیاهی دارند.روی تیره پشت و شانه کل ها نیز نوارهای سیاه رنگ وجود دارد که در ناحیه سینه پهن می شود و به صورتی طوقی در می آید .رنگ جلوی دست‌ها ، پاها و دم کل و بزها و بزغاله ها سیاه بوده و این شرایط همراه با فرم شاخ ها از تفاوت‌های بارز آنها با قوچ و میش و بره ها به حساب می‌آید.این ها توضیحات حسین اکبری، رئیس اداره محیط زیست نائین است در مورد خصوصیات کل وبزهای وحشی ایرانی.بز کوهی در زبان فارسی به عنوان کل و بز شناخته می‌شود ودرتمامی مناطق کوهستانی کشورکه دارای آب وامنیت کافی باشد، حضوردارد؛ به طوری‌که ازصخره های ساحلی منطقه حفاظت شده نایبند در استان بوشهر تا ارتفاعات 4000 متری رشته کوه‌های البرز و زاگرس و مناطق واقع در جنگل و ارتفاعات فلات و کویر مرکزی ایران دیده می‌شود. این گونه ها با توانمندی‌های فوق‌العاده جهت سازگاری با شرایط مختلف جغرافیایی از پستانداران سم‌داری بوده که به عنوان یکی از غالب‌ترین گونه های حیات وحش کشور، وسیع ترین حوزه  پراکنش را در سراسر کشور پهناور ایران به جز منتهی الیه جنوب غرب کشور در جلگه خوزستان به خود اختصاص داده است.

     مهاجرت و جابه جایی
بر خلاف قوچ و میش ها که هنگام فرا رسیدن سرما و برای دسترسی به علوفه بهتر در طول خشکسالی‌ها یا برای امنیت بیشتر ممکن است به راحتی در طول یک فصل یا یک‌سال مسیرهای طولانی و گاهی بیش از 200 کیلومتر جابه جا شوند، کل و بز علاقه زیادی به مهاجرت و جابه جایی های طولانی ندارند. به گفته اکبری، اگرچه کل و بزها نیز حسب مقتضیات فوق قادر به مهاجرت‌های ده‌ها و صدها کیلومتری هستند؛ اما باید این واقعیت را در نظر گرفت که به علت تخریب زیستگاه‌ها، تراکم و ظهور روز افزون سکونتگاه‌ها یا قطع کریدورها وگذرگاه‌ها ی حیات وحش به دلیل جاده‌ها و نا امنی شکار غیر مجاز در طول مسیر، مهاجرت‌های طولانی و حتی از یک استان به استان دیگر نسبت به گذشته بسیار کمتر دیده می شده و اغلب مسیرهای مهاجرت به علت تهدیدهای مختلف دچار اختلال یا توقف کامل شده اند.در طول زمستان بز و پازن‌ها غالبا به نواحی آفتابگیر و به‌ویژه دامنه جنوبی کوهستان‌ها رفته که هم برف زودتر آب شده و هم گیاهان زودتر روییده و علوفه تازه هم در دسترس آنها قرار دارد. در بسیاری از ارتفاعات بلند و سردسیر با بارش‌های برف سنگین و سفید پوش شدن کوهستان، این جانوران معمولا به نواحی پایین دست و سطوح ارتفاعی کمتر، جابه‌جا می شوند تا از گزند سرما و کم غذایی خود را محافظت کنند. اکبری که تغییرو تحولات را از نزدیک دیده، متذکر می‌شود: این گونه در برخی موارد مجبور می شود حتی به نواحی مسکونی مجاور زیستگاه‌ها مهاجرت کند که این فصل، مهربانی انسان‌ها و علاقه ذاتی و طبیعت دوستی جوامع محلی ایرانیان را  بیش از هرزمان دیگر در حفظ و حراست از آنها ضروری می داند؛ چرا که در این فصل این مهمانان ناخوانده  بسیار آسیب پذیر تر بوده و نیازمند مشارکت همگانی برای صیانت و جلوگیری از شکار غیر مجاز آنهاست.البته در برخی از نواحی کوهستانی بسیار سرد در فصل زمستان پازن‌ها بر حسب غریزه و همشمندی ممکن است به ارتفاعات بالاتر بروند؛ زیرا در این ارتفاعات بادهای شدید برف ها را می روبد و گیاهان بیشتری را در دسترس بزهای کوهی قرار می دهد. با آنکه پازن ها در نواحی کوهستانی زندگی می‌کنند، مهاجرت‌های سالیانه منظمی دارند. حسب مقتضیات فصل و نیازهای زیستی حتی بین مناطق مختلف حفاظت شده و زیستگاه‌های آزاد جابه‌جا می‌شوند. معمولا آنها اگر امنیت کافی داشته باشند، مسیرهای منظم و از پیش تعیین شده دارند که به اصطلاح محلی به ویژه اصطلاح نائینی«درج » (با کسر  در ) گفته می شود. در یک اصلاح کلی و فراگیر نواحی مختلف کشور به آن گدار کردن هم می گویند.

    شکار بی رویه و فهرست متنوعی از دیگر تهدیدات
برخی از متخلفان با استفاده از سلاح‌های ساچمه زنی با چهارپاره به حیات وحش شلیک کرده و با توجه به اینکه در یک شلیک 4 تا 8 چهار پاره از لوله تفنگ خارج شده ممکن است چندین راس از حیات وحش زخمی شده یا درعرض چند روز از بین بروند. اکبری که دل پری از شکارچی های حیات وحش دارد، می گوید: شکارچی های دیگری هم هستند که در فصل جفت گیری با مخفی شدن در زیستگاه صدای بزها را تقلید کرده و با فریب دادن پازن و کشاندن آنها به سمت خود، آنها را از نزدیک شکار می کنند. اعمال این افراد قطعا از مصادیق جنایت علیه میراث طبیعی و غارت حیات وحش محسوب می شود که سرمایه و گنجینه فرانسلی و فرا عصری ما هستند ؛ چراکه استمرار آن، حیات وحش را به ورطه انقراض می کشاند  و مستحق اشد مجازات و برخوردهای قانونی از سوی دستگاه عدالت و قضاست. کمبود ودر اصل نبود قوانین حمایتی از حیات وحش، مظلومیت این گونه های باارزش را بیش از پیش نشان می دهد؛ اما شکارچی های واقعی حسابی جدا از شکارچی ها دارند. شکارچیان واقعی فصل، زمان، مکان مجاز و ضوابط را رعایت می کنند و به حفظ طبیعت احترام می گذارند. آنطور که رئیس اداره محیط زیست نائین می گوید: قطع و نابودی کریدورهای حیات وحش ناشی از راه‌ها، جاده سازی‌های بی‌رویه و تخریب زیستگاه ناشی از گسترش بی رویه و غیر اصولی فعالیت‌های معدنکاری، چرای غیر اصولی دام و مخاطرات سگ‌های گله و استمرار خشکسالی‌ها از دیگرتهدیدهای عمده حیات وحش از جمله کل و بز است.

     اهمیــــت و نقش ارزشمــــند اکولــــوژیــــکی و اقتصای اجتماعی بز کوهی
بزهای کوهی شکوه و عظمت کوهستان‌های ایران و جاذبه‌ای بسیار مهم برای ترویج و توسعه صنعت اکوتوریسم پایدار به شمار می روند. دراین مورد از حسین اکبری سوال کردیم:  در توسعه صنعت اکوتوریسم در کشورمان تا چه میزان بر روی این گونه سرمایه گذاری شده؟ وی در پاسخ گفت: آنها از مظاهر عمده زیباشناسی و سازو کارهای شگفت انگیز طبیعت هستند و انسان‌ها را به تفکر در عظمت طبیعت و خلقت و قدرت بی کران خالق آن فرا می خوانند.
حیات وحش بستری  برای  پژوهش و آموزش است و فرصت‌های بی نظیری را حتی جهت تولید علم فرا روی محققان و دانشمندان قرار می دهد.کل و بزهای وحشی با برنامه ریزی اصولی و  شایسته و حفاظت‌شده، به‌راحتی قابلیت تکثیر در نواحی مختلف کوهستانی ایران را دارند و می‌توانند زمینه های گسترده ای را برای ورود سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی در زیستگاه‌های آزاد و مستعد فراهم کنند تا با احیای این مناطق هم از محیط زیست محافظت شود و هم با رویکرد شکار پایدار ، زمینه ساز توسعه اقتصادی جوامع محلی و اشتغالزایی و ارز آوری شوند. با چنین طرح‌هایی می توان به‌راحتی مشارکت همگانی در امر حفاظت را دنبال کرد؛  چرا که به این جانور به عنوان یک سرمایه ارزشمند تجدید پذیر و نقش آفرین در پیشرفت اقتصادی-اجتماعی و توسعه پایدار نگاه می شود.کل و بزها از طرفی طعمه های بسیار مناسبی برای گوشتخواران به شمار می روند و اگر جمعیت آنها کم شود، گونه های بسیار مهم و با ارزش حیات وحش از جمله یوزپلنگ ، پلنگ و غیره به سمت انقراض خواهد رفت. از سویی، وجود این طعمه‌ها از حمله احتمالی گرگ به احشام و دام ها جلوگیری کرده و محافظت از کل و بزها به طور مستقیم به نفع گله‌داران نیز خواهد بود.

     وضعیت گونه در ایران و مقتضیات حفاظت
در حال حاضر جمعیت‌های قابل توجهی از این گونه در مناطق متعدد حفاظت شده کشور  یافت می‌شود که عرصه های کوهستانی و صخره ای دارند. می توان گفت: کل و بز وحشی در ایران بیشترین جمعیت و پراکنش را نسبت به سایر پستانداران سم‌دار کشور دارد. وجود جمعیت‌های ارزشمند کل و بز وحشی همراه با بسیاری از دیگر گونه های حیات وحش متنوع در مناطق حفاظت شده بسیاری از استان‌های کشور ماحصل طرح‌های حفاظتی صورت گرفته و بخشی از دستاوردهای  زحمات شبانه روز و صادقانه محیط‌بانان و کارشناسانی بوده که با جان و دل در شرایط سخت محیطی و اقلیمی رسالت مقدس حفاظت از میراث طبیعی و ذخایر ژنتیکی کشور را به عهده دارند.محیط بانان پناهگاه حیات وحش عباس آباد نیز همچون محیط بانان سراسر کشور در این زمینه تلاش بسیار گسترده ای داشته اند. ولی آنچه مسلم است حفاظت از طبیعت و محیط زیست به‌عنوان رکن و بستر توسعه پایدار مقوله ای چند وجهی و بسیار پیچیده و درهم تنیده از حفاظت فیزیکی گرفته تا رویکردهای چند بعدی توسعه ای اقتصادی  اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و پژوهشی، قانون‌گذاری، قضایی و حتی سیاسی بر اساس منویان و الزامات اخلاقی، قلبی، دینی و قانونی  یک وظیفه و مسئولیت همگانی بوده و مشارکت و حمایت فعال آحاد مردم و همه دستگاه‌های اجرایی، نهاد های دولتی و امنیتی، قانون گذاری و قضایی را می طلبد. در این راه همکاری و تعامل رعایت ضوابط و ملاحظات زیست محیطی در هر زمان و مکان از سوی ارگان‌های دولتی تا آحاد مردم، ارزیابی اصولی اثرات زیست محیطی پروژه های عمرانی قبل از اجرا، تقویت ویژه  تعداد نیروهای محیط بانی و کارشناسی، ارتقای شایسته  زیر ساخت‌ها ی حفاظتی و امکانات و تجهیزات به روز، بازنگری و تقویت قوانین زیست محیطی، تخصصی شدن رسیدگی قضایی به پرونده‌های زیست محیطی، جلوگیری از فعالیت‌های معارض و غیر اصولی توسعه بی رویه معادن، جلوگیری از چرای مفرط و تخریب مراتع، به کارگیری نهایت اهتمام در جلوگیری از قطع کریدورهای حیات وحش بر اثر جاده سازی و امور خطوط لوله و انرژی، تقویت روز افزون رسانه‌ها در امر اطلاع رسانی و جلب مشارکت عمومی، بازنگری جدی در ضوابط در راستای جلوگیری از نرخ بی‌رویه وجود سلاح در دست مردم و جبران قانونی خسارت‌های زیست محیطی پروژه‌های مختلف عمرانی و تقویت روز افزون شاخص های حوزه  پژوهش وآموزشی از مهم‌ترین ضروریات حفاظت و حراست شایسته از محیط زیست و طبیعت و تنوع زیستی ارزشمند کشورمان است که رئیس اداره محیط زیست نائین بدان اشاره کرد.